از اواسط دهه 1380 تا امروز با افزایش حساسیت نسبت به وضعیت یوزپلنگ در ایران، پروژه های تحقیقاتی بسیاری توسط گروه های مختلف دولتی و غیر دولتی برای ثبت حضور و تخمین جمعیت یوزپلنگ در زیستگاههای مهم کشور انجام شده است. می توان مطالعات در تمام این پهنه وسیع را به دو تکه زیستگاه های شمالی و زیستگاه های جنوبی تقسیم کرد. زیستگاه های شمالی شامل پارک ملی کویر، پارک ملی توران، پناهگاه های حیات وحش میاندشت و پناهگاه حیات وحش خوش ییلاق است و زیستگاه های جنوبی که شامل پارک ملی و منطقه حفاظت شده سیاهکوه، پناهگاه های حیاتوحش دره انجیر، عباس آباد، نایبندان، راور و مناطق حفاظت شده کوه بافق، سیاهکوه و منطقه شکار ممنوع آریز می شود.
مناطقی که مطالعات قابل توجهی در مورد یوزپلنگ آسیایی در آن ها انجام شده است
استان یزد یکی از مهمترین بخش ها برای پایداری وضعیت یوزپلنگ در زیستگاههای جنوبی است. انجمن یوزپلنگ ایرانی با همکاری اداره کل محیط زیست استان یزد و پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی از سال 1389 به طور مستمر مناطق این استان را پایش میکنند.
تمامی مناطق در این استان قابلیت بالایی برای زیستن یوزپلنگ آسیایی دارند اما در 4 منطقه، بیش از سایر مناطق مطالعه انجام شده و دارای نتایج قابل ذکر هستند. این چهار منطقه شامل پارک ملی و منطقه حفاظت شده سیاهکوه، پناهگاه حیات وحش درهانجیر، منطقه حفاظت شده کوه بافق و منطقه شکار ممنوع آریز است.
اهمیت پناهگاه حیات وحش دره انجیر در شاهراه ارتباطی:
در بین این چهار منطقه، پناهگاه حیات وحش دره انجیر بر اساس آخرین نتایج مطالعات، مهمترین زیستگاه برای یوزپلنگ ها است. طبق تحلیل های نتایج دوربین گذاری در طی 6 سال اخیر دلایل این اهمیت را می توان به صورت زیر خلاصه نمود:
- زادآوری در استان یزد بین دره انجیر و سیاهکوه:
آخرین زادآوری مستند زیستگاه های جنوبی که از آن تصویربرداری شده است مربوط میشود به سال 1389؛ یوزپلنگ ماده ای که همراه سه توله نر خود بین دره انجیر و سیاهکوه تردد میکرد. سه توله (اردلان، ارسلان و اردوان) هم اکنون در دره انجیر حضور دارند.
تصویر ثبت شده از یوز ماده و توله ها سال 1389 در سیاهکوه – عکاس: جواد شکوهی
- موقعیت استراتژیک دره انجیر در استان یزد:
پناهگاه حیات وحش دره انجیر بین چهار منطقه استان یزد که تصاویر متعددی از یوزپلنگ در آن ها گرفته شده، مهمترین پل ارتباطی است به طوری که تقریبا تمام یوزپلنگ های استان یزد از دره انجیر عبور کرده اند یا در آن ساکن هستند. در حال حاضر بیشترین تعداد یوزپلنگ استان یزد (حداقل 4 یوز نر) در زیستگاه دره انجیر حضور دارند.
- مهاجرت بین نایبندان و دره انجیر:
آنچه کارشناسان در مورد کوریدورها و اهمیت آنها برای بقای یوزپلنگ آسیایی دریافته بودند با ثبت یک مهاجرت عظیم، دو چندان شد. از یک یوزپلنگ نر که برای اولین بار در پناهگاه حیات وحش نایبندان تصویربرداری شده بود حدود 2 سال بعد در دره انجیر و پس از 6 ماه مجددا در نایبندان تصویربرداری شد. این موضوع اهمیت جابجایی برای یوزپلنگ را در قلب کویر و نقش استراتژیک این منطقه را نشان میدهد.
در نقشه شماره 2، جابجایی هایی که از سال 1389 تا 1394 در استان یزد از یوزپلنگ مستند شده است را مشاهده می کنید. اهمیت دره انجیر در بین این مناطق مشهود است.
وضعیت جابجایی ها از سال 1389 تا 1394بر اساس اطلاعات دوربین های تله ای
چرا «دره انجیر» زیستگاهی شکننده است؟
پناهگاه حیات وحش دره انجیر اهمیت بسیار بالا و مطلوبیت ویژهای برای زیست یوزپلنگ در استان یزد دارد، با این وجود زیستگاهی شکننده است. دلایل این امر را میتوان به طور خلاصه عنوان نمود:
- معادن: کوه های این پناهگاه قابلیت بهرهبرداری برای معدن دارند و باید ارزیابی ویژه و اختصاصی برای این نوع فعالیت ها در منطقه صورت گیرد. با توسعه ناصحیح فعالیت معادن در حاشیه این پناهگاه، دیگر هیچ ضربه گیری برای آن وجود نخواهد داشت.
- جاده ها: جاده یزد-طبس از قلب منطقه عبور کرده و آمار تلفات وحوش در آن قابل توجه است. در سال های قبل، یک یوزپلنگ بر اثر برخورد با خودروهای عبوری در این جاده از بین رفت. قابل ذکر است که در طول این جاده خطرناک هیچ علائم هشدار دهنده مناسبی برای خودروهای عبوری وجود ندارد.
- شترداری: شترها علیرغم داشتن منابع آب در حاشیه پناهگاه، به دلیل وجود مرتع مناسب داخل زیستگاه از منابع آب وحوش تغذیه میکنند که این مسئله در تابستان های خشک و کم آب دره انجیر رقابت نابرابری را بین شتر و یوزپلنگ پدید می آورد.
- خشکسالی: دره انجیر به طور کلی در ناحیهای خشک تر از مناطق مجاور قرار گرفته است. مقابله صحیح و اصولی با خشکسالی های اخیر در منطقه نیازمند ارزیابی های مستمر اکولوژیکی است که هر گونه دخالت انسانی را بتواند در جهت پایداری وضعیت به کار بندد. اگر با نگاهی غیر اکولوژیک دخالتی در منطقه صورت گیرد می تواند پایداری فعلی را نیز به خطر بیندازد.
- کمبود نیروی حفاظتی: نیروی حفاظتی این منطقه با توجه به وسعت و اهمیت آن، از تعداد کافی برخوردار نیست. با وجود تلاش های شبانه روزی محیط بانان این پناهگاه، در زیستگاهی چنین حساس و مهم می بایست تعداد محیطبان به مراتب بیش از این باشد.
این ها نمونه های بارزی از مشکلات این منطقه است. اگر به هر کدام از این خطرات ویژه نگاه جامع و علمی صورت نگیرد و اگر نگاه مسئولان ذیربط به این منطقه معطوف نشود امیدها برای احیاء یوزپلنگ در استان یزد و زیستگاه های جنوبی با سرعت زیادی خاموش خواهد شد.