(مجموعه یادداشت های کارشناسان انجمن یوزپلنگ ایرانی به بهانه دوازدهمین سالگرد روز ملی یوزپلنگ ایرانی)
نویسنده: علی شمس، کارشناس بخش پایش و پژوهش
بیش از 17 سال از شروع تلاشهای همگانی از سوی ارگانهای دولتی، پروژه های بین المللی و سازمان های مردم نهاد برای حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در ایران به عنوان آخرین زیستگاه جهانی این گونه می گذرد. بسیاري از برنامه های حفاظتی این سال ها با تمرکز بر افزایش امنیت زیستگاههاي طبیعی این گونه بودهاست. هرچند نتایج نشان میدهد که قطار پر سرعت تخریب زیستگاهی با تمام این تلاش های ارزشمند، همچنان به حرکت خود ادامه داده و جمعیت یوزپلنگ آسیایی را روز به روز بیشتر تحت شعاع تعارضات انسانی قرار داده است. به باور بسیاری از کارشناسان، در سالهای اخیر، با کاهش جمعیت یوزپلنگ آسیایی در زیستگاههای این گونه مواجه بودیم و اکنون صدای زنگ خطر انقراض یوزپلنگ آسیایی، هرچه قوی تر به گوش میرسد. برخی متخصصین میگویند احتمالا نرخ زادآوری یوز از نرخ مرگ و میر آن کمتر شده و این مسیر انتهایی جز انقراض زود هنگام نخواهد داشت.
در این شرایط حساس و استثنایی هر تصمیمی مانند شمشیر دو لبه است. پس ضروری است که به منظور کاهش هرچه بیشتر ریسک، از تجربیات موفق در جهان الگو برداری شود. در شرایط مشابهی مانند وضعیت امروزی یوزپلنگ آسیایی که همه کارشناسان داخلی و خارجی به مسیر انقراض زود هنگام این گونه باور دارند، متخصصین بین المللی بهترین راه را دستکاری برای افزایش نرخ رشد موازی با حفاظت های زیستگاهی می دانند. اینکه حد دستکاری چیست و تا کجا و با چه اولویتی اجازه این دستکاری وجود دارد، تنها اختلاف متخصصین جهان است. بعضی از تجربه های موفق نشان میدهد که میتوان با حد دستکاری کم، هم اصالت و ژن گونه را حفظ کرد و هم به افزایش نرخ رشد جمعیت کمک کرد. یکی از این روشها که برای معدودی از گونههای در آستانه انقراض مانند ببر آمور در شرق سیبری و پاندا در چین موفق بوده، پروژههای تکثیر در اسارت به صورت پایدار است. بعضی از متخصصین بر این باورند که اگر اجرای پروژههای تکثیر در اسارت اصولی و پایدار باشد، میتواند از انقراض گوشتخواران در جهان جلوگیری کند.
یکی از این تجربیات موفق برای یوزپلنگ آفریقایی، در کشور آفریقای جنوبی با تجربه ای 40 ساله، می تواند بهترین مثال و تجربه قابل استناد باشد. هرچند حتی زیر گونه های یک گونه مانند یوزپلنگ در مناطق مختلف جهان رفتارهای متفاوتی دارند. اما قطعا اشتراک های بسیاری نیز میتوان در آنها یافت که شاید راهگشای تنگنای انقراض یوزپلنگ آسیایی شود. نتایج نشان میدهد قاره آفریقا به عنوان بزرگترین زیستگاه یوزپلنگ، طی سالهاي 1975 تا 2016 شاهد کاهش شدید جمعیت این گونه مواجه بوده و تنها کشور آفریقاي جنوبی موفق شده طی این سالها تعداد یوزپلنگهای خود را از 500 عدد در سال 1975 به عدد 1175 در سال 2016 برساند (جدول1). می توان گفت اصلی ترین دلیل این افزایش جمعیت ازنظر کارشناسان حیات وحش، پروژه های تکثیر در شرایط نیمه اسارت همراه با مدیریت مناطق با نگاه فراجمعیتی Metapopulation برای این گونه است.
جدول 1: مقایسه تغییرات جمعیت یوزپلنگ آفریقایی از سال 1975 تا 2016
کلمه تکثیر در شرایط نیمه اسارت به این دلیل به کار میرود که خروجی این روش یوزپلنگ هایی آشنا به شرایط طبیعی، وحشی و قابل زیست اکوسیستم های طبیعی است نه یوزهایی شبیه به گونه های باغ وحش که طی عمر خود بیش از هم جنسان خود، انسان دوپا را تجربه کردهاند. زادگان روش تکثیر در شرایط نیمه اسارت به خوبی میدانند چگونه شکار کنند، چگونه با رقبای خود مانند پلنگ بجنگند و چگونه در طبیعت آزاد چندین کیلومتر برای جفت یابی بدوند. برای ایجاد شرایط نیمه اسارت راهکارهای متفاوتی وجود دارد که متخصصین جهان استفاده و تجربه میکنند. اما مهمتر از تکثیر و افزایش جمعیت، ایجاد پایداری و حذف تعارضات زیستگاهی است. در کشورهایی مانند آفریقای جنوبی که حفاظت مستمر زیستگاه و حذف تعارضات غیر عملی است، شیوه متفاوتی با نام “فراجمعیتها” موفقتر بودهاست.
Metapopulation یا فراجمعیت به معنی جمعیتهاي از نظر جغرافیایی جدا از هم یک گونه است که تبادل افراد و شارش ژنی بین آنها وجود دارد. اجراي این رویکرد در آفریقاي جنوبی کمی وسیع تر و در سطح مناطق حفاظت شده قابل رویت است. به شکلی که علاوه بر حفظ سیماي طبیعی و اکوسیستم فعال منطقه، رفتارها و زندگی وحشی گونه ها در این مناطق ادامه دارد. آنها می دانند که حفاظت بسیاري از گونه هاي کمیاب و درخطر انقراض گوشتخواران، تنها با حفاظت در سطح فراجمعیت، و نه جمعیت هاي محلی کوچک، در بلندمدت امکانپذیر است.
دو عامل اصلی در افزایش نرخ رشد جمعیت به کمک فراجمعیتها اهمیت دارد. نخست حفظ اکوسیستم طبیعی و استفاده از مساحت کافی بر مبنای نیازهای اکولوژیکی و تعداد گونههای ساکن در این مناطق و کنترل مرز آنها به کمک فنس کشی است. دوم حفظ تنوع ژنتیکی گونههاست به کمک جا به جایی نفرات یک گونه در بین دیگر فراجمعیت هایی با تنوع اقلیمی و زیستی متفاوت اتفاق میافتد (شکل 1).
شکل 1: جا به جایی یوزپلنگ ها به صورت دسنی در فراجمعیت های آفریقای جنوبی
کاهش تعارض: یکی از محاسن استفاده از فراجمعیت ها، حفظ توامان اکوسیستم طبیعی و کاهش تعارضات انسانی است. این محافظت به افزایش تنوع زیستی در داخل منطقه فراجمعیتی منجر میشود. در نتیجه، به جاي تعارضات انسانی در فراجعیت ها، رویدادهای اکوسیستمی رقم میخورد. برای مثال در آفریقای جنوبی بیشترین درصد مرگ و میر یوزپلنگ در فراجمعیت ها، رقابت با سایر گوشتخواران مانند شیر و پلنگ و استفاده از ردیاب ماهوارهایست (نمودار1) و خبری از شکار، تعارض دام و سگ گله و تصادفات جادهای نیست.
نمودار 1: دلایل مرگ و میر یوزپلنگ آفریقایی در فراجمعیتها
تنوع ژنتیکی: موضوع مورد توجه دیگر، ایجاد تطابق بالاي یوزپلنگ های آفریقایی با زیست بومهاي متنوع و در نتیجه افزایش تنوع ژنتیکی این گونه است. یوزپلنگ آفریقایی در مناطق گرم و حاره اي تا جنگلهاي کوهستانی، ساوانا و مرتع و غیره آفریقا حضور دارد و به خوبی به تطابق اکوسیستمی میرسد. سابقه حضور یوزپلنگ در ایران نیز گواه بر حضور تاریخی این گونه در زیستگاه های متنوع است. هرچند گذر زمان و تسخیر بسیاری از زیستگاه ها توسط انسان، یوزپلنگ آسیایی را امروز تنها به زیستگاه های کویری و تپه ماهوری محدود کردهاست. نتیجه بررسی وضعیت ژنتیکی یوزپلنگ در آفریقای جنوبی نشان میدهد که تنوع ژنها در 55 منطقه حصارکشی شده با جمعیتهاي متوسط و بزرگ )مجموعا 340یوز(، بسیار بیشتر از مناطق آزاد با بیش از 800 یوزپلنگ است. لذا در صورت استفاده از فراجمعیتهایی در اقلیمهای متنوع ایران، میتوان افزایش تنوع ژنتیکی یوزهای آسیایی را نیز انتظار داشت.
اکوتوریسم: از دیگر مزایاي استفاده از فراجمعیت ها براي حفظ گونه ها، فواید اکوتوریسمی این نوع مناطق است. در تمامی مناطق خصوصی و دولتی کشور آفریقاي جنوبی گردشگران با شرایط و ضوابطی حق بازدید از حیات وحش و منطقه را دارند. این نوع طرحها علاوه بر سود اقتصادي خوب براي بهره برداران، اشتغالزایی و معیشت مناسبی براي مردم محلی ایجاد میکند.
و در انتها همانطور که اشاره شد پیش نیاز تامین جمعیت گونه ها در این فراجمعیتها، اجرای اصولی پروژه های تکثیر برای تامین افراد این آنهاست. پر واضح است که خروج هر فرد از زیستگاه پویا می تواند عواقب جبران ناپذیر داشته باشد. در آفریقای جنوبی هم اگر 340 عدد یوز در فراجمعیت ها زیست میکنند، بیش از دوبرابر این جمعیت به صورت آزاد در زیستگاه های طبیعی حضور دارند. لذا چگونگی تامین افراد فراجمعیت ها، بدون آسیب رسانی به جمعیت زیستگاه های طبیعی یکی از مهمترین اصولی است که لازم است پیش از هر اقدامی برای تکثیر در اسارت یوزپلنگ آسیایی مورد توجه قرار گیرد.
ایجاد فراجمعیتها که شاید روزی مهمترین خانه های یوزپلنگ آسیایی باشندو تامین جمعیت پایدار آنها با روشهای تکثیر در شرایط نیمه اسارت و کمترین جداسازی یوزپلنگهای کنونی از زیستگاه های طبیعی کاری سخت ولی قابل انجام است که میتواند گامی موثر و امید نجات یوزپلنگ آسیایی در جهان باشد.